[kilanziom]

Dziś na DLS ukaże się / ukazał się wagon ogrzewczy serii "Zhx" w schemacie malowania z 1977r.



Świadomość tego czym były wagono ogrzewcze, dlaczego były używane, gdzie i kiedy, praktycznie nie istnieje u wielu zwłaszcza młodszych miłośników. Z tego i tego też powodu pomyślałem nad krótkim opisem historii użytku wagonów ogrzewczych w Polsce.

Pierwsze próby z ogrzewaniem parą pociągów miały miejsce na koleji górnąśląskiej już w 1858r ale para jako naczelny środek ogrzewania pojawiła się dopiero w 1865r. W szczegóły techniczne nie będziemy się wdawać gdyż są opisane szczegółowo na łamach ŚK 2/2008 w artykule Krzysztofa Zintela.

Wagony ogrzewcze, zwane żargonowo "parnikami" pojawiły się w Polsce już przed wojną, ale z uwagi na dalszy rozwój kolei i swoisty mocno wydłużony okres użytku pary na kolei w Polsce, także i one utrzymały się w służbie nadzwyczajnie długo względem naszych sąsiadów. Po 2 wojnie światowej praktycznie jedynym systemem ogrzewania składu osobowego była para. Parowozy zapewniały ogrzewanie z własnego kotła, odbywało się to rzecz jasna kosztem mocy. Przy dłuższych składach pojawił się problem niedogrzania najbardziej oddalonych wagonów oraz osłabienie wskutek podziału mocy parowozu do tego stopnia że nie był w stanie prowadzić składu z rozkładową prędkością. Podobnie rzecz się miała z pierwszymi elektrowozami. W latach 50 system ogrzewania elektrycznego w Polsce właściwie nie istniał, toteż elektrowóz w ogóle nie mógł ogrzewać pociągu, podobnie z pierwszymi spalinowozami, ST44 i ST43, które pozbawione były i są zresztą do dziś możliwości jakiegokolwiek ogrzewania składu osobowego.

Wagony ogrzewcze były odpowiedzią na te problemy. Specjalnie skonstruowane wagony, będące zwykle efektem modernizacji projektu wagonu osobowego (to nie było regułą) wyposażone we własny kocioł parowy, przedział obsługi i przedział składowania węgla włączane były w składy osobowe w sezonie ogrzewczym zapewniają ciepło podróżnym. Poszczególnie konstrukcje różniły się od siebie w wielu aspektach. W Polsce była ich znaczna ilość, głównie w spadku po kolejach niemieckich i austryjackich ale nie tylko. Warto wymienić 3 najpopularniejsze typy: poniemiecki 4-osiowy typ "Bauart 42", polskiej produkcj i wagon typu 1C, przebudowany na "parnik" kryty wagon towarowy typu 75W lub 23K-rum. Rosnące wymogi prędkości i jakości podróży pociągów spowodowały że najdłużej utrzymały się w służbie wagony 4 osiowe typowo ekspresowej budowy - Bauart 42 i 1C.

Wagony "Bauart 42", czyli temat wydanego właśnie przeze mnie modelu, produkowano dla kolei niemieckich w latach 1931-1943 w zakładach WUMAG w Goerlitz. Około 15 sztuk tych wagonów zostało po 1945r włączone do floty PKP. Stanowiły wówczas najnowocześniejsze tego rodzaju wagony w kraju, było ich też stanowczo za mało, co zaowocowało uruchomieniem w latach 1955-1957 przez ZNTK Ostrów Wielkopolski produkcji 4-osiowego modelu 1C. W latach 50ych wagony obu serii nosiły oznaczenie serii 'Ohxt', które po 1958r uległo zmianie na "Zhx" i pozostało takie aż do 1985r.

Postępująca powoli modernizacja trakcji w Polsce spowodowała, żę "parniki" stały się nie odłącznym elementem krajobrazu kolejowego praktycznie w całym kraju. Tutaj na fotografii wykonanej na Dworcu Głównym w Warszawie w połowie lat 60ych widzimy choćby dwa meganowoczesne wówczas elektrowozy EU05, i za każdym z nich właśnie wagony ogrzewcze typu 1C: http://www.kolej.pl/jareks/am/am-066a.jpg

Wraz z postępem technologii wagony ogrzewcze były wypierane na lokalne trasy. Pojawienie się w służbie spalinowozów SP45, SP42, SU46 i SP47 posiadających własne możliwości ogrzewania składu oraz postępująca modernizacja parku wagonowego polegająca na instalacji kilku typów ogrzewania w wagonach osobowych pozwoliła na usuwanie "Parników" z głównych tras. Jednocześnie postępowała eliminacja parowozów z ruchu liniowego i zastępowanie ich gdzie to było możliwe nowszymi typami trakcji. W końcu lat 70ych w służbie pozostawało już nie wiele parników. Ich ostatnimi bastionami utrzymania pozostały Dolny Śląsk, Pomorze i Podlasie. Znaczna liczba sprawnych SP45 i SP42 właściwie pozbawiła te wagony pracy to też odstawione na bocznicach oczekiwały swojego końca.

Swego rodzaju paradoksem były lata 80e i gwałtowny kryzys gospodarczy będący zapowiedzią zbliżającego się zresztą już niebawem upadku ówczesnego ustroju. Gwałtownie rosnące ceny ropy naftowej oraz brak dewiz na niezbędne w spalinowozach serii SP45, SP47 i SU46 elementy importowane z zachodu sprawił, że większość lokomotyw tych serii albo na długie miesiące czy nawet lata trafiała w krzaki albo były warunkowo wypuszczane po naprawach rewizyjnych z zastrzeżeniem "nie sprawnego kotła ogrzewczego", który jak wiadomo był produkcji amerykańskiej. Ten stan rzeczy odwrócił o 180 stopni proces modernizacji trakcji i na wielu pierwszorzędnych pociągach ponownie pojawiły się parowozy. Ponieważ w połowie lat 80ych liczba sprawnych parowozów była już niedostateczna by zastąpić niesprawne spalinowozy, zaistniała potrzeba ponownego wykorzystania "parników". Jednym z ostatnich zarejestrowanych na chodzie wagonów "Bauart 42" serii "Zhx" był "parnik" 50 51 99-27 009-8 zapewniający ciepło w pociągu nr. 611 relacji Tarnów - Krynica 30.04.1984 prowadzonym tego dnia ST43-389. Wagon ten służył wówczas w MD. Nowy Sącz a fotografię wykonał Paweł Terczyński. W drugiej połowie lat 80ych liczba sprawnych parników była już bardzo mała, toteż pojawiły się dramatyczne tandemy gdzie liniowa lokomotywa spalinowa serii ST43 lub ST44 z pozbawionym korbowodów parowozem serii Ol49 lub Ty2 w roli "wagonu ogrzewczego" prowadziła pociągi ekspresowe. Taki tandem m.in. został zarejestrowany 8.12.1987 w Jaworzynie Śląskiej gdzie ST43-297 i Ty2-215, oba z MD Nysa prowadziły z obniżoną do 70km/h prędkością rozkładową pociąg dalekobieżny Jelenia Góra - Kraków.

Tu podobny tandem już znacznie później na odcinku Nasielsk - Toruń:

http://scenicrail.fotopic.net/p54328617.html

Gwałtowna elektryfikacja kolei w całej Polsce w latach 1980-1990 oraz brak sprawnych części zamiennych dla rozlatujących się już wagonów ogrzewczych sprawiły żę te sympatyczne urządzenia nie dotrwały w służbie do lat 90ych. Zachowano po jednym egzemplarzu wagonów "Bauart 42" i 1C w skansenach w Chabówce i Jaworzynie Śląskiej.

http://www.parowozy.pl/skansen/wagony/grzejka.jpg
http://www.kolej.one.pl/_...WE/GRZEJKA1.JPG

Ten krótki i mało dokładny rysik historyczny ma na celu uświadomienie w jakich realiach pracowały w Polsce te wagony a także że pracowały dużo dłużej niż by się wydawało i są absolutnie realnym elementem linii kolejowych nawet tak późno jak druga połowa lat 80ych.

Więcej informacji w szczegółowych artykułach.

Bibliografia:

M.Ćwikła, P. Terczyński, "Lokomotowy Spalinowe Produkcji HCP" Kolpress, 2003.
A. Lubka "Wagon Ogrzewczy Budowy Goerlitz". ŚK 1/2008, EMI-PRESS, 2008
K. Zintel "Ogrzewanie Wagonów Pasażerskich". ŚK 2/2008, EMI-PRES, 2008
T. Roszak, M. Panasiewicz, "Wagon Ogrzewczy Typu 1C". ŚK 1/2002, EMI-PRESS, 2002
Praca Zbiorowa "Katalog Wagonów Osobowych", Ministerstwo Komunikacji CZW, 1974.

[Lukasy]

http://www.kolej.pl/jareks/am/am-066a.jpg

Od siebie dopowiem jeszcze, że wbrew temu, co widać na powyższym obrazku, parniki były włączane także w środek składów. Oczywiście mowa o wagonach, przez które można było przejść "tranzytem" ;)

PS. Z bibliografii podanej przez Kilana polecam szczególnie czwartą pozycję.